کارشناسی ارشد علوم سیاسی، دانشگاه آیت‌الله بروجردی
چکیده
تهاجم نظامی عراق به ایران در 31 شهریور 1359، در کمتر از دو سال از پیروزی انقلاب اسلامی به صورت رسمی آغاز و به مدت 8 سال طول کشید. این رخداد نظامی که از آن به‌عنوان طولانی‌ترین منازعه نظامی کلاسیک قرن بیستم یاد می‌شود، سبب هزینه‌های معنوی و مادی بسیاری برای این دو کشور شد. جنگ هشت ساله در کنار پیامدهای داخلی برای دو کشور، سبب تغییرات سیاسی و نظامی گسترده‌ای در نظم منطقه‌ای و ترتیبات آتی شد که ضرورت تحقیق در این خصوص را ایجاب می‌کند. این پژوهش با نگاهی کالبد‌شکافانه به ریشه‌یابی این رخداد نظامی می‌پردازد تا معین شود چه علل و عواملی سبب رخداد نظامی و تسریع آن شده است؟ صورت‌بندی فرضیه نشان از مجموعه‌ای از متغیرهای به‌هم‌پیوسته سیاسی، نظامی، اجتماعی، تاریخی می‌دهد که برخی از این متغیرها با تقویت متغیرهای دیگر، نقش تأثیرگذاری در رخداد جنگ با استفاده از «زور و قدرت سخت» برای حل «مسئله ایران» داشته؛ به‌طوری که هیچ‌کدام به‌تنهایی نمی‌تواند آغازکننده جنگ باشد. از جمله اهداف اصلی نوشتار کنونی، دست‌یابی به نقطه مشترک در رخداد جنگ تحمیلی بوده که همان انباشت تسلیحات و گسترش و توسعه «قدرت سخت» در کنار قدرت نرم است. پژوهش حاضر به صورت جامع، مجموعه عوامل تأثیرگذار در رخداد جنگ تحمیلی را با نگاه به استفاده از قدرت سخت برای دست‌یابی به اهداف، مورد واکاوی قرار می‌دهد. شناخت اهداف و زمینه اصلی رخداد جنگ تحمیلی (انباشت قدرت سخت) از دستاوردهای اصلی نوشتار کنونی است. مواد خام این مقاله با استفاده از اسناد و مدارک جنگ تحمیلی گردآوری و با روش توصیفی– تحلیلی با رویکردی به آینده، گذشته را برای اهداف امروزی، مورد کنکاش و آزمون قرار می‌دهد.
ازغندی، علیرضا؛ روشندل، جلیل (1392). مسائل نظامی و استراتژیک معاصر، چاپ چهاردهم، تهران: سمت.
اسدی، علی‌اکبر (1382). نقش وقوع انقلاب اسلامی ایران در آغاز جنگ ایران و عراق، فصلنامه مطالعات دفاعی و امنیتی، شماره 35، صص 48-27.
اس.لوی، جک؛ فروئلیچ، مایک (1390). علل وقوع جنگ ایران و عراق، ترجمه یعقوب نعمتی وروجنی، فصلنامه نگین ایران، سال 10، شماره 37، صص 132-116.
بویه، چمران (1390). ژئوپلیتیک و استراتژی جنگ‌طلبانه‌ی عراق، فصلنامه نگین ایران، سال 10، شماره 37، صص 56-35.
بیگدلی، علی (1383). قرارداد 1975 ایران و عراق، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره 19، صص 156-143.
پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس (1387). آشنایی با دفاع مقدس، قم: انتشارات خادم‌الرضا (ع).
حسینی، مختار (1382). نقش ناسیونالیسم عربی در جنگ ایران و عراق، فصلنامه نگین ایران، شماره 4.
درودیان، محمد (1376). بررسی علل اجتناب‌ناپذیری جنگ ایران و عراق، مجله سیاست دفاعی، دوره 7، شماره 19، صص 50-29.
درودیان، محمد (1375). علل تهاجم و توقف اولیه عراق: بررسی نظریه‌های موجود، مجله سیاست دفاعی، دوره 7، شماره 15 و 16.
دری، حسن (1388). ریشه‌ها و علل وقوع جنگ ایران و عراق (مجموعه مقالات)، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
سردارآبادی، خلیل‌الله (1381). بررسی تطبیقی مواضع آمریکا و شوروی در قبال جنگ ایران و عراق، فصلنامه مطالعات دفاعی و امنیتی، شماره 31، صص 66-35.
سیدو، کی.اس (1385). تاریخ جنگ، فصلنامه مطالعات جنگ ایران و عراق، ترجمه داود علمایی، سال 5، شماره 18، صص 48-37.
شهریار شیرخانی، محمدعلی؛ دانوپولس، کنستانتین (1392). جنگ ایران و عراق؛ نبردی فرسایشی و طولانی، عبدالمجید حیدری، فصلنامه نگین ایران، سال دوازدهم، شماره 45.
شیخ‌نوری، محمد‌امیر (1379). نقش نفت در جنگ عراق علیه ایران، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شماره 176 و 175، صص 162-137.
صالحی، حمید (1390). ابرقدرت‌ها، نظام بین‌الملل و جنگ عراق علیه ایران، فصلنامه سیاست، دوره 41، شماره 1، صص 152-135.
غلامپور، احمد (1393). بررسی زمینه‌ها و عوامل تهاجم نظامی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، حمله سراسری ارتش عراق، تهران، موزه دفاع مقدس.
غلامی، طهمورث؛ پور‌اسمعیلی، نجمیه (1393). جنگ ایران و عراق از دیدگاه موازنه‌ی قوا، مجله سیاست دفاعی، سال 22، شماره 1 (پیاپی 86)، صص 242-201.
قربانی، قدرت‌الله (1382). تأملی فلسفی در علل آغاز جنگ ایران و عراق، فصلنامه نگین ایران، شماره 5، صص 28-16.
قنبرلو، عبداله (1391). محرک‌های اقتصادی تهاجم عراق به ایران؛ از تصور تا واقعیت، پژوهشنامه دفاع مقدس، سال اول، شماره 3.
کارکنان نصرآبادی، محمد (1384). جنگ و هویت (با رویکردی جامعه‌شناختی به جنگ ایران و عراق)، فصلنامه مطالعات ملی، سال 6، شماره 2، صص 85-71.
کالینز، جان ام، (1384). جغرافیای نظامی (جلد اول / جغرافیای طبیعی)، محمدرضا آهنی و بهرام محسنی، تهران: دانشگاه امام حسین (ع).
کرمی، جهانگیر (1376). شروع جنگ عراق علیه ایران از نگاه «توسعه سیاسی»، مجله سیاست دفاعی، دوره 7، شماره 19، صص 126-110.
-کسرایی، محمدسالار؛ موسوی، سیدرحیم (1392). انقلاب و جنگ ایران و عراق، پژوهشنامه متین، سال 15، شماره 58، صص 114-93.
متقی، ابراهیم (1389). اجماع استراتژیک ساختار دوقطبی در جنگ عراق علیه ایران، فصلنامه نگین ایران، سال 9، شماره 33.
متقی، ابراهیم (1376). کارکرد سیستم بین‌الملل در جنگ تحمیلی علیه جمهوری اسلامی ایران، مجله سیاست دفاعی، دوره 7، شماره 19.
محمدی، منوچهر (1372). علل و عوامل بروز جنگ تحمیلی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 30، صص 272-249.
مرادپیری، هادی؛ شربتی، مجتبی (1394). آشنایی با علوم و معارف دفاع مقدس، چاپ چهاردهم، تهران: سمت.
موسوی، سید مسعود (1391). بررسی نقش ساختار سیاسی عراق در وقوع جنگ تحمیلی، پژوهشنامه دفاع مقدس، سال اول، شماره 3.
میرزاده کوه‌شاهی، مهدی؛ یزدان‌فام، محمود (1392). پایان جنگ تحمیلی و درس‌های آن، پژوهشنامه دفاع مقدس، سال 2، شماره 5.
ناظم، بهروز (1380). خسارت‌های اقتصادی جنگ تحمیلی، فصلنامه مطالعات دفاعی و امنیتی، شماره 27، صص 218-165.
ولیپور زرومی، سیدحسین (1380). تحلیل سطح توانمندی‌های نظامی ایران و عراق در طول جنگ تحمیلی، مجله سیاست دفاعی، شماره 34، صص 90-73.
همتی، ایرج؛ دلاوری، ابوالفضل (1394). استراتژی جنگ و رفتار سیاست خارجی: درآمدی بر تبیین فرایند و فرجام جنگ ایران و عراق، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال 10، شماره 3، صص 265-235.
یزدان‌فام، محمود (1388). خاورمیانه و جنگ عراق و ایران (مجموعه مقالات)، محمود یزدان‌فام (به اهتمام)، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
یکتا، حسین (1381). جنگ ایران و عراق (اختلافات تاریخی)، ماهنامه زمانه، شماره 1، صص 27-20.
)